Rodzaje badań archeologicznych

Badania archeologiczne to według ustawy o ochronie zabytków z dn. 23 lipca 2003 r., działania mające na celu odkrycie, rozpoznanie, udokumentowanie i zabezpieczenie zabytków archeologicznych.

Nadzór archeologiczny to prosta forma badań archeologicznych, zalecana przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków (WKZ) w przypadku, gdy zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że na obszarze inwestycji mogą występować zabytki archeologiczne. Takie przypuszczenie uzasadnia obecność znanych wcześniej, ewidencjonowanych stanowisk archeologicznych, zidentyfikowanych w bliskim sąsiedztwie obszaru inwestycji. Nadzór archeologiczny ma charakter prewencyjny i jest związany ze stałą obecnością archeologa/-ów podczas realizacji inwestycyjnych prac ziemnych. Polega on na aktywnej, uważnej obserwacji zarówno pracy sprzętu mechanicznego, jak i prac ręcznych w obrębie wykopów oraz dokumentowaniu odsłanianych warstw ziemi. Obserwacja ma na celu ewentualne rozpoznanie, ochronę i zabezpieczenie zabytków archeologicznych, których wystąpienie, wedle aktualnego stanu wiedzy, jest prawdopodobne z uwagi na bliskie sąsiedztwo stanowisk archeologicznych, a które potencjalnie mogłyby zostać zniszczone podczas realizacji prac ziemnych. Badania archeologiczne w formie nadzoru odbywają się więc równolegle z inwestycyjnymi pracami ziemnymi. W przypadku wystąpienia zabytków archeologicznych, dokonuje się ich ręcznej eksploracji w obrębie przeprowadzanych prac ziemnych oraz sporządza dokumentację fotograficzną i rysunkową.

Badania rozpoznawcze – to badania, które mają na celu rozpoznanie i zlokalizowanie nieznanych dotąd stanowisk archeologicznych, bądź weryfikację danych dotyczących zasięgu stanowisk już znanych. Przybierają one formę obserwacji powierzchniowej badanego obszaru, połączonej niekiedy z badaniami sondażowymi, gdy teren jest niedostępny bezpośredniej obserwacji (np. nieużytki rolne, tereny zalesione). Tego rodzaju badania realizuje się najczęściej w przypadku planowanych inwestycji drogowych oraz inwestycji liniowych (gazociągi, sieci wodno-kanalizacyjne itp.), które wymagają oceny oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko. Służą one precyzyjnemu rozpoznaniu obszaru inwestycji pod kątem archeologicznym, aby w trakcie realizacji przedsięwzięcia nie dochodziło do przestojów wynikających z nieprzewidzianej kolizji inwestycji ze stanowiskiem archeologicznym, istniejącym na trasie jej przebiegu. Dane uzyskane w toku badań rozpoznawczych pozwalają oszacować skalę ewentualnych badań archeologicznych, koniecznych dla ochrony stanowiska, a także ich koszt i czas trwania.

Badania sondażowe – to ograniczona do eksploracji nieznacznej części stanowiska, forma archeologicznych badań wykopaliskowych, które są zalecane w celach rozpoznawczo-weryfikacyjnych. Służą one weryfikacji obecności stanowiska archeologicznego, znajdującego się w obrębie planowanej inwestycji i bardziej precyzyjnemu rozpoznaniu jego zasięgu i charakteru. Pozwalają one na dokładniejsze niż badania powierzchniowe oszacowanie zakresu, czasu trwania i kosztów niezbędnych prac archeologicznych. Mogą one przybierać formę relatywnie niewielkich powierzchniowo wykopów – wąskich i długich lub też formę punktowych odwiertów (od kilkunastu do kilkuset), których liczba jest uzależniona od szacowanej wielkości powierzchni stanowiska. Badania sondażowe przeprowadza się z reguły na stanowiskach o niewielkim zagęszczeniu reliktów kulturowych, świadczącym o niezbyt intensywnym zasiedleniu danego terenu w przeszłości.

Badania wykopaliskowe wyprzedzające (ratownicze) – to badania archeologiczne wykonywane ratowniczo przed rozpoczęciem realizacji inwestycyjnych prac ziemnych. Przeprowadza się je na obszarach zewidencjonowanych stanowisk archeologicznych, których lokalizacja i ogólny charakter są znane. W ten sposób próbuje się zebrać i zachować jak najwięcej danych o stanowisku, które na skutek realizacji inwestycji uległoby całkowitemu lub częściowemu zniszczeniu. Badania te mogą wyprzedzać wszelkie prace ziemne, związane zarówno z budową niewielkiego domu, jak i budową autostrady. Po przeprowadzeniu wyprzedzających badań archeologicznych dalsze prace inwestycyjne mogą być prowadzone bez ograniczeń powodowanych ochroną zabytków.

 Badania interwencyjne (ratunkowe) – to rodzaj badań archeologicznych, podejmowanych natychmiastowo w celu zapobieżenia całkowitemu zniszczeniu stanowiska na skutek realizacji wszelkiego rodzaju prac ziemnych. Tego typu badania przeprowadza się zwykle w przypadku nieznanych dotąd stanowisk, na które natrafiono w trakcie prac inwestycyjnych. Zgodnie z art. 33 ust. 1 Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Inwestor/Wykonawca robót ma wówczas obowiązek niezwłocznie zgłosić ten fakt do WKZ lub wójta, burmistrza bądź prezydenta miasta. Po zapoznaniu się z sytuacją w terenie, WKZ podejmuje decyzję odnośnie charakteru i zakresu badań interwencyjnych. Sytuacja ta dotyczy także przypadków, gdy stanowisko/zabytki archeologiczne zostały odkryte podczas trwania nadzoru archeologicznego.

 Badania szerokopłaszczyznowe – to badania wykopaliskowe prowadzone metodą polegającą na odsłonięciu rozległej płaszczyzny w obrębie konkretnej warstwy danego obszaru podłoża. Umożliwia to zarejestrowanie różnorakich relacji kontekstualnych pomiędzy odkrywanymi pozostałościami egzystencji ludzi w przeszłości. Badania tego rodzaju mają miejsce w przypadku, gdy na powierzchni stanowiska stwierdzono znaczną koncentrację zabytków archeologicznych, pozwalającą wnioskować o intensywnym zasiedleniu danego obszaru przez ludzi w przeszłości (dawna osada, cmentarzysko).  Takie badania podejmuje się również, gdy w toku badań sondażowych, na skutek odkrycia znacznego nagromadzenia zabytków, ewentualnie odkrycia zabytków o istotnym znaczeniu dla kultury, zmieniono kwalifikację charakteru stanowiska. Wyznaczona powierzchnia badań może objąć wówczas cały obszar planowanej inwestycji, bądź też zostać w ten sposób rozszerzona na zlecenie WKZ.

Powierzchnia takich badań może obejmować nawet kilkanaście hektarów, dając wyjątkową możliwość pozyskania pełnego i bardzo dokładnego obrazu relacji przestrzennych, stratygraficznych i chronologicznych w obrębie danego stanowiska lub badanego obszaru. Charakter szerokopłaszczyznowy mogą uzyskiwać badania wyprzedzające, ratunkowe lub badania na stanowiskach przebadanych wcześniej metodą sondaży. Ze względu na duże koszty, badania na taką skalę towarzyszą zwykle budowie dróg i autostrad.