Prawny aspekt badań archeologicznych

1. Informacje ogólne i definicje

W myśl europejskiej konwencji o ochronie dziedzictwa archeologicznego z dnia 16 stycznia 1992 r., zwanej Konwencją Maltańską „(…) dziedzictwo archeologiczne ma zasadnicze znaczenie dla wiedzy o historii ludzkości”¹.  Dziedzictwo archeologiczne to wszelkie znajdujące się na ziemi lub pod wodą pozostałości egzystencji ludzi z minionych epok, obejmujące dawne struktury, konstrukcje, zespoły budowlane, eksploatowane tereny, przedmioty, zabytki innego rodzaju oraz ich otoczenie ².

Po ratyfikacji przez Polskę postanowień Konwencji Maltańskiej, konstytucja RP uznaje dziedzictwo archeologiczne za część narodowego dziedzictwa kultury, stanowiącego własność całego społeczeństwa i otacza je ochroną prawną w ramach konstytucyjnego obowiązku państwa³. Podejście to zostało rozwinięte w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dn. 23 lipca 2003 r. (Dz. U. z 2003 r. Nr 162 poz. 1568, z późn. zm.), stanowiącej obecnie podstawę prawną ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce. Ustawa ta w sposób całościowy reguluje pojęcie zabytku, ochrony i opieki nad zabytkami, a także formy tej ochrony i kompetencje organów ochrony zabytków. Ustawa określa ponadto zasady ewidencjonowania zabytków oraz zasady finansowania ochrony i opieki nad zabytkami.

Zabytki archeologiczne⁴ dzielą się na nieruchome i ruchome. Zabytki nieruchome, to tzw. stanowiska archeologiczne będące powierzchniowymi, podziemnymi lub podwodnymi pozostałościami egzystencji i działalności człowieka, złożonymi z nawarstwień kulturowych, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na ich wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Przykładami stanowisk archeologicznych mogą być terenowe pozostałości pradziejowego i historycznego osadnictwa, cmentarzyska, kurhany itp. Zabytki ruchome to przedmioty będące wytworem działalności człowieka, spełniające kryterium zabytku, które były składową częścią stanowiska archeologicznego. Ruchomymi zabytkami archeologicznymi może być pradziejowa i historyczna broń, biżuteria, monety, a także relikty naczyń, narzędzi, ubioru itp.

Tak więc wedle ustawy z 2003 r. zabytki archeologiczne, to powierzchniowe, podziemne lub podwodne pozostałości egzystencji i działalności człowieka, a także przedmioty będące wytworem tej działalności, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na ich wartość historyczną, artystyczną lub naukową.

Specyfiką zabytków archeologicznych jest to, że są one dobrem nieodnawialnym. Każdorazowa ingerencja, naruszająca w istotny sposób strukturę tych zabytków, oznacza również nieodwracalne zniszczenie ich pierwotnej wartości poznawczej. Ustawa z 2003 r. (za ustaleniami Konwencji Maltańskiej), głosi wobec tego, że każdy podmiot, podejmujący na obszarach występowania zabytków archeologicznych działania mogące realnie lub potencjalnie przyczynić się do zniszczenia ich pierwotnej substancji, jest zobowiązany do pokrycia kosztów badań archeologicznych, jeśli stanowią one jedyny możliwy sposób na uratowanie zabytku. Poprzez „uratowanie” należy wówczas rozumieć rozpoznanie, zadokumentowanie i eksplorację zabytku. Ustawodawca polski nakłada więc na Inwestora obowiązek wykonania i finansowania badań archeologicznych wszędzie tam, gdzie realizacja inwestycji stanowi realne lub potencjalne zagrożenie dla zabytków archeologicznych.

Przyjęcie postanowień Konwencji Maltańskiej narzuca obowiązek podejmowania działań wyprzedzających potencjalne niszczenie stanowisk archeologicznych w trakcie realizacji inwestycji. Działania te polegają na uprzednim rozpoznaniu zasobów archeologicznych i uwzględnieniu ich lokalizacji w planowaniu przestrzennym. Zasady te skutkują uwzględnianiem obecności stanowisk archeologicznych w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, a także w ocenach oddziaływania inwestycji na środowisko. Skutkuje to zwiększeniem liczby działań zapobiegawczych w postaci badań ratowniczych, poprzedzających realizacje inwestycji zagrażających zabytkom archeologicznym.

Ochronie zabytków i opiece nad zabytkami podlegają w szczególności te zabytki archeologiczne, które na mocy decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków (WKZ) zostały wpisane do rejestru zabytków i/lub wojewódzkiej ewidencji zabytków. Ewidencjonowanie zabytków archeologicznych jest możliwe dzięki danym pochodzącym z systemowych badań powierzchniowych (AZP), realizowanych na obszarze całego kraju już od ponad 40 lat, a także dzięki danym pozyskiwanym w wyniku przypadkowych odkryć.

Dane ewidencyjne pochodzące z systemowych badań identyfikacyjnych (AZP) zawierają informacje m.in. na temat lokalizacji zabytku, jego szacunkowego zasięgu przestrzennego i charakterystyki kulturowo-chronologicznej. Na podstawie tych informacji WKZ określa zakres ochrony właściwy dla danego zabytku archeologicznego. Obecność zabytków w zbiorach ewidencyjnych WKZ jest, wedle ustawy, podstawą do sporządzania gminnych ewidencji zabytków oraz sporządzania programów ich ochrony w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego (powiatowych, gminnych,), a także w decyzjach o warunkach zabudowy uzgadnianych z WKZ.
Wydanie decyzji o pozwoleniu na budowę może być wobec tego obwarowane koniecznością uzyskania uprzedniego pozwolenia na prowadzenie robót inwestycyjnych, wydanego przez WKZ. W ten sposób zwykle Inwestor, starając się o stosowne pozwolenia, dowiaduje się, że planowane przedsięwzięcie musi zostać poprzedzone badaniami archeologicznymi, będącymi rekomendowaną formą ochrony zabytku archeologicznego w zakresie przewidzianym przez WKZ.

Na podstawie informacji o lokalizacji zabytku archeologicznego, jego szacunkowym zasięgu przestrzennym, a także na podstawie jego charakterystyki chronologiczno-kulturowej oraz potencjalnej skali ingerencji prac inwestycyjnych w substancję zabytkową, WKZ w drodze decyzji administracyjnej, ustala rodzaj i zakres niezbędnych badań archeologicznych, które mogą przyjmować różnorakie formy [patrz: Rodzaje badań].

2. Najważniejsze akty prawne dotyczące zabytków i badań archeologicznych

1. Ustawa z dn. 23.07.2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. [tutaj]
2. Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 2 sierpnia 2018 r. w sprawie badań archeologicznych i inn. [tutaj]
3. Międzynarodowa konwencja z La Valetty, z dn. 09.10.1996 r. [tutaj]
4. Ustawa z dn. 27.03.2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. [tutaj]
5. Standardy metodyczne i dokumentacyjne badań archeologicznych i opracowań ich wyników
Cz. 1 [tutaj]
Cz. 2 [tutaj]

[1] Europejska konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicznego (poprawiona), sporządzona w La Valetta, dn. 16 stycznia 1992 r. Preambuła. Dz. U. 1996 nr 120 poz. 564
[2] Art. 1. Europejskiej Konwencji o Ochronie Dziedzictwa Archeologicznego, z La Valetty, z dn. 16.01. 1992 r. Dz. U. 1996 nr 120 poz. 564
[3] Art. 5. Konstytucji RP
[4] Art. 3 ust. 1 i 4; art.6 ust.1 pkt. 3 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2003 r. Nr 162 poz. 1568, z późn. zm.).